Ο ΞΕΡΙΖΩΜΟΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΔΥΟ ΠΛΕΥΡΕΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ
Εδώ και χρόνια δεν μπορώ να ξεχάσω αυτή την εικόνα: σ’ έναν ήσυχο κήπο, τον θετό μου πατέρα, τον Τάκη, που με μεγάλωσε μετά το θάνατο του πατέρα μου, του Σμυρνιού Ανδρέα, να μου διηγείται πως στην ηλικία των επτά είδε ξαφνικά τον δικό του πατέρα, Έλληνα προύχοντα του Πόντου, νεκρό, να αιωρείται κρεμασμένος από ένα δέντρο στην αυλή του διοικητηρίου της Κερασούντας. Η καρδιά μου –ήμουν ίσως δέκα χρόνων -κόντευε να σπάσει από τη φρίκη.
Και ύστερα ερχόταν η διήγηση πως ο μικρός Τάκης, κατάφερε τότε να σωθεί και να φύγει κρυφά από τον Πόντο με τη βοήθεια ενός Τούρκου γείτονα.
Για πολλά χρόνια για τη δική μας οικογένεια υπήρχε μόνο η Καταστροφή και ο πόνος του Διωγμού των δικών μας ανθρώπων. Η υπόσχεση στον Τάκη όταν έφευγα για σπουδές κινηματογράφου στην Ιταλία, να κάνω κάποτε μια ταινία για τον Διωγμό, έμεινε για τρεις δεκαετίες ανεκπλήρωτη.
Λίγα χρόνια μετά τη γέννηση της κόρης μου, σε ένα ταξίδι στη Σμύρνη με αφορμή ένα Φεστιβάλ κινηματογράφου, είδα με έκπληξη τον οικονομολόγο Muffit Bodur να δακρύζει μιλώντας για το πώς αναγκάστηκε η μουσουλμανική οικογένεια της γυναίκας του να φύγει από τη Θεσσαλονίκη με την Ανταλλαγή των πληθυσμών του 1923.
Όταν άρχισα να ζω και να εργάζομαι πιο πολύ στο εξωτερικό παρά στην Ελλάδα, έπειτα από έρευνα σε διάφορα αρχεία, όπως το αρχείο του Ερυθρού Σταυρού στη Γενεύη, πολλές από τις βεβαιότητες που είχα από παλιά κατέρρευσαν. Σίγουρα οι διαδοχικοί διωγμοί των Ελλήνων από τη Μικρά Ασία ήταν τρομακτικά τραγικοί και βίαιοι, με αποκορύφωμα τον μεγάλο Διωγμό του 1922 που μόνο τότε οι πρόσφυγες ξεπέρασαν το εκατομμύριο. Αλλά και η αναχώρηση των Μουσουλμάνων από την Ελλάδα και τα Βαλκάνια τόσο κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων όσο και κατά τη διάρκεια της Ανταλλαγής -κάτι που συνήθως δεν σκεφτόμαστε από αυτή την πλευρά του Αιγαίου- ήταν επίσης μια ιστορία ξεριζωμού.
Η παλιά μου επιθυμία και υπόσχεση, να κάνω μια ταινία για τον Διωγμό των δικών μας ανθρώπων, άρχισε να ολοκληρώνεται μέσα μου: Nαι, θα ήταν μια ταινία για τον Διωγμό αλλά θα ήταν συγχρόνως και μια ταινία για την αναχώρηση των Μουσουλμάνων από την Ελλάδα.
Η ευκαιρία ήρθε πριν από λίγα χρόνια όταν στην Αμερική την ίδια περίοδο που δουλεύαμε για το ντοκιμαντέρ Σμύρνη: Η Καταστροφή μιας κοσμοπολίτικης πόλης, ανακάλυψα άγνωστα φιλμάκια και φωτογραφίες από το Διωγμό και την Ανταλλαγή των πληθυσμών.
Είχε ήδη ξεκινήσει από Το Ταξίδι, το Ελληνικό Όνειρο στην Αμερική (παρουσιάστηκε στο Μουσείο Μπενάκη το 2007), μια ευτυχισμένη συνεργασία με τον ιστορικό Αλέξανδρο Κιτροέφ. Συνεχίσαμε να συνεργαζόμαστε για τη Σμύρνη αλλά και για το Διωγμό και την Ανταλλαγή Πληθυσμών. Για τα επόμενα τέσσερα χρόνια ήταν σα να σκάβαμε το ίδιο τούνελ από δυο διαφορετικές πλευρές. O Αλέξανδρος από τη μεριά του ιστορικού και εγώ από την μεριά του κινηματογραφιστή που μετατρέπει τις εικόνες σε αφηγηματικό υλικό.
Κι έτσι, έφτασε η στιγμή να μιλήσουμε τόσο για τον Διωγμό όσο και για την Ανταλλαγή, τιμώντας τον κόσμο που χάθηκε, τον κόσμο που αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τις εστίες του, αλλά και την επιστήμη της ιστορίας.
Το ντοκιμαντέρ και η έκθεση αυτή παρουσιάζονται 90 χρόνια μετά τον Διωγμό του 1922.
Από τη μια φέρνουμε στο φως τις ξεχασμένες εικόνες σε κλειστά ντουλάπια από ευρωπαϊκά και αμερικανικά αρχεία, από την άλλη μια νέα προσέγγιση στην ιστορία του Διωγμού και της Ανταλλαγής. Mια οπτική που κρατά αποστάσεις τόσο από μια εθνικιστική αφήγηση όσο και από νεότερες απόπειρες που υπερτονίζουν τις κοινές εμπειρίες ξεχνώντας τις διαφορές. Ξεχνώντας πως πριν από την Ανταλλαγή ζήσαμε ένα Διωγμό.
Αυτή η ταινία και αυτή η έκθεση εκπληρώνουν μια υπόσχεση αλλά έγιναν και με την πεποίθηση πως δεν υπάρχει προνόμιο στον πόνο.
Συγχρόνως, έγιναν με την πεποίθηση και την ανάγκη της αναγνώρισης ότι οι Μικρασιάτες πρόσφυγες που έφτασαν στην Ελλάδα με τραγικές συνθήκες το 1922, πρόσφεραν πολλά σε αυτήν τη χώρα μεταμορφώνοντάς την για πολλές δεκαετίες με τη διαφορετική τους ματιά και με τη δημιουργικότητά τους.
H προηγούμενη, πρόσφατη ταινία και έκθεση Σμύρνη: Η Καταστροφή μιας κοσμοπολίτικης πόλης και η νέα Διωγμός και Ανταλλαγή Πληθυσμών λειτουργούν ανεξάρτητα αλλά και αποτελούν μια ενότητα.
Η πρώτη μιλούσε για τους Έλληνες και τους Αρμένιους που χάθηκαν στην Καταστροφή αλλά συγχρόνως θύμιζε ότι η Σμύρνη ήταν μια πόλη και παραμένει μια έννοια ταυτισμένη με τον κοσμοπολιτισμό και τη χαρά της ζωής. Η δεύτερη, που διηγείται την ιστορία του Διωγμού και του ξεριζωμού, έγινε με την ελπίδα πως τόσα χρόνια μετά τα δραματικά γεγονότα του 1922-1924 μπορούμε να διηγηθούμε ολόκληρη την ιστορία και από τις δύο πλευρές του Αιγαίου και όχι μόνο τη μισή.
Ελπίζω πραγματικά πως έφτασε η στιγμή να αναγνωρίσουμε ότι τα παιδιά και τα εγγόνια των προσφύγων και από τις δύο πλευρές της θάλασσας μπορούν να διηγηθούν από κοινού τις ιστορίες τους, αφού τώρα πια, με τα συχνά ταξίδια στο Αιγαίο, με την ειρήνη ανάμεσα στα δύο κράτη, μας δίνεται η δυνατότητα να δούμε με μια νέα ματιά την ιστορία μας.
Μαρία Ηλιού
Παράλληλα στο ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ στην Πειραιώς 138, κάθε Κυριακή από τις 23 Σεπτεμβρίου ως και τις 14 Οκτωβρίου τα πρωινά θα προβάλλεται η ΣΜΥΡΝΗ και κατά αποκλειστικότητα η δεύτερη ταινία της Μαρίας Ηλιού, ΔΙΩΓΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ: ΤΟΥΡΚΙΑ- ΕΛΛΑΔΑ: 1922-1923. (Ώρες προβολών: 11.00 και 1.00 αντίστοιχα)
