Φιλοξενώ μια σειρά άρθρων του Χρήστου Καρακέπελη, με αφορμή την συνέντευξή του στην εκπομπή μου, Doc Stories, στη συχνότητα του KOSMOS 93.6, το Σάββατο 26 Μαΐου 2012.
ULRICH SEIDL, του Χρήστου Καρακέπελη.
Το κείμενο περιλαμβάνεται στο βιβλίο για τον Ulrich Seidl, που εκδόθηκε για το αφιέρωμα στο έργο του στο φετινό Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης.
Ulrich Seidl - ο σύγχρονος ποιητής του κενού
Είναι η ζωγραφική, η φωτογραφία, η λογοτεχνία, η αρχιτεκτονική και μια φιλοσοφία της οντολογίας που αναδύονται σαν κώδικες κάθε φορά που βλέπω μια ταινία του Ulrich Seidl. Το ότι κοιτώ τελικά ένα κινηματογραφικό έργο προκύπτει σαν εμπειρία μόνο στο τέλος, όταν όλοι αυτοί οι κώδικες αφήνουν τη γεύση μιας ενιαίας γλώσσας. Τον φαντάζομαι να τους τοποθετεί σε πολύ αυστηρά μετρημένες αναλογίες , να δοκιμάζει παραλλαγές αυτών των αναλογιών από τη μια ταινία στην άλλη, άλλοτε να επαναστατεί εναντίον τους, αλλά τελικά πάντα να επιστρέφει σε ένα μαθηματικού τύπου αξίωμα : πως η αυστηρή σύνθεση της πολυπλοκότητας οδηγεί τελικά στο πιο απλό αποτέλεσμα. Οι ταινίες του είναι απλές. Εξαιρετικά απλές. Δεν μου έρχεται στο νου κάποιο κινηματογραφικό ανάλογο όπου ένα τόσο βαρύ διανοητικό φορτίο εκφράζεται με τόση μορφική επιπεδότητα.
Κάδρα και φακοί παραμένουν μόνιμα σχεδόν τα ίδια σε όλο του το έργο. Η θέση της κάμερας επίσης. Η τοποθέτηση του θέματος εντός του κάδρου γεωμετρικά προσδιορισμένη. Ο ήχος αφιερωμένος σχεδόν όλος στην ανθρώπινη φωνή. Η ένταση και ο ρυθμός του ανθρώπινου λόγου μονότονα ίδιος παντού. Τίποτα δεν αλλάζει τελικά, αλλά όχι μόνο στις ταινίες του. Ίσως γι’ αυτό κάνει ταινίες. Τόσο βασανιστικά όμοιες ώστε να μας γίνει ίσως κάποτε αφόρητη η ακινησία του κόσμου μας, η παρουσία των ίδιων και των ίδιων πάντα υλικών : της μοναξιάς, του φόβου, του εγκλωβισμού.
Κλεισμένος κι αυτός στο στενάχωρο πια δωμάτιο της σύγχρονης Ευρώπης, παρατηρεί τους σύγχρονούς του σαν βιολόγος που προσπαθεί να διατυπώσει τον τύπο του σημερινού ανθρώπου ή σαν ζωγράφος νεκρών φύσεων που επιμένει πως ακόμα και από μια άψυχη υπόσταση μπορεί να αναδυθεί η αλήθεια. Η επιμονή πάντα ίδια. Και πάνω απ’ όλα ίδια η θαρραλέα συνείδηση της πραγματικότητας : το δωμάτιο είναι κλειστό και η ελευθερία μας μέσα σε αυτό σακατεμένη. Η σύγχρονη Ευρώπη γερνάει και σαπίζει, πεθαίνει σε γηροκομεία πολυτελείας, βιάζοντας την ίδια στιγμή, αυτό που μπορεί να την αναγεννήσει, τα νιάτα.
Ποιες ταινίες του είναι ντοκιμαντέρ και ποιες μυθοπλασία; Χρειάζεται να ανατρέχεις στη φιλμογραφία του για να είσαι σίγουρος. Ο Ulrich Seidl δείχνει να περιφρονεί την επινόηση οποιασδήποτε πραγματικότητας. Βλέπει γύρω του ένα κοινό για όλους κόσμο, χωρίς διακρίσεις βάρβαρο, χωρίς διακρίσεις ωμό. Πραγματικοί άνθρωποι ή ηθοποιοί, οι ήρωές του γεμίζουν το ίδιο ανελέητο σκηνικό της ζωής. Παραμένουν κομπάρσοι σε ένα χώρο νεκρών κοινωνικών σχέσεων, ηθικών απαγορεύσεων, βιοτικής πίεσης, lifestyle , πολιτικού συντηρητισμού. Μέσα σε αυτό το χώρο της πραγματικότητας, αυστριακής, ευρωπαϊκής και τελικά δυτικής αντιλαμβάνεται τα πρόσωπα σαν Bressοn- ικά μοντέλα. Μοναχικοί άνθρωποι, οι περισσότεροι μεσήλικες, χοντροί και άσχημοι. Ή , στο άλλο άκρο: μοντέλα, κούκλες. Μέτρο δεν υπάρχει. Μόνο άκρα. Ή ερωτική ξηρασία ή σαδομαζοχιστικό σεξ. Ή μοναξιά ή "συμβόλαια" ανθρώπινης επαφής. Άσχημα ή ιδανικά πρόσωπα, ζαρωμένα ή αλαβάστρινα κορμιά, παραχωρούν τα απόκρυφά τους στις εικόνες με μια αδιαφορία που μαρτυρά την ερήμωση και την απαξία κάθε κυττάρου. Κάνουν ηλιοθεραπεία στις βεράντες τους , απολαμβάνοντας την ιδιοκτησία ενός σπιτιού, ενός σκύλου, ή των γυμνασμένων κοιλιακών τους μυών, απαίδευτοι όλοι στην επαφή με «τον άλλο». Όταν αυτή συμβαίνει έχει τελικά κάτι το ακραίο και παράλογο.
Η πραγματικότητα είναι αυτή που χτυπάει το ίδιο για όλους ταμπούρλο. Το οντολογικό ποτέ δεν αυτονομείται, αλλά ολοκληρώνεται και αποκτά υπόσταση μέσα από το κοινωνικό. Η ύπαρξη έπεται της κοινωνικής επιλογής και προηγείται της μεταφυσικής ουσίας. Ανάμεσα σε αυτούς τους δύο κολοσσούς, τον κατατονικό κόσμο ενός καταναλωτικού πολιτισμού και ένα παραπληγικό χριστιανικό επέκεινα υπάρχουν μόνο ανήμποροι άνθρωποι. Μέσα σε αυτό το ασφυκτικό πλαίσιο ίσως η μυθοπλασία να δίνει περισσότερα περιθώρια για κάποια μορφή θετικής προφητείας. Ίσως. Στο "Dog Days", όπως και στο "Import Export" το βλέμμα του σκηνοθέτη υιοθετεί σε κάποια πρόσωπα μια δειλή ανάγκη συμπάθειας ενάντια στα άλλα. Ο ίδιος αναφέρει ως επίδραση τον Κασσαβέτη.
Η δύναμη του έργου του Seidl έγκειται για εμένα στην επανάληψητων μοτίβων, των ηρώων, της αφηγηματικής γλώσσας. Γι' αυτό θεωρώ πως η οργάνωση ενός αφιερώματος σε αυτό το σύνολο ταινιών είναι ο ιδανικός τρόπος για να αισθανθεί κανείς αυτό το κάτι που θέλει ο ίδιος να πει. Προτείνω στους θεατές να επιδιώξουν να δουν όλες τις ταινίες. Ο Seidl είναι ένα άθροισμα και αξίζει να επιχειρήσετε να το βρείτε. Οι ταινίες του περιέχουν κριτική, όχι για ανθρώπινες συμπεριφορές ,αλλά για την ίδια την κοινωνία και τους κανόνες της.
Ελπίζοντας πως θα βοηθήσω λίγο στην επίλυση αυτής της πράξης δίνω μερικά κλειδιά που μπορούν να προετοιμάσουν το βλέμμα.
Τα μεγάλης διάρκειας μονοπλάνα ενάντια στην αποσπασματικότητα του αναλυτικού decoupage. Μια σταθερή αισθητική επιλογή που γεννά έναν συμπαγή ρεαλισμό.
Μία αίσθηση αυτονομίας και αυτοτέλειας των σκηνών. Παρά το γεγονός ότι ανήκουν στο ίδιο έργο πολλές φορές έχεις την αίσθηση θεατρικών μονόπρακτων που με μια χαλαρή σύνδεση συνέχονται σε μια απλή σύνθεση.
Η αφήγηση σαν μία μόνιμα επεκτεινόμενη ευθεία. Χαρακτήρες – μοναχικότητες, διαδέχονται ο ένας τον άλλον, αυξάνοντας τον αριθμό των προσώπων , πολλαπλασιάζοντας το θέμα. Έχεις την εντύπωση πως η αφήγηση και η εμφάνιση ολοένα νέων χαρακτήρων θα μπορούσε να συνεχίζεται ως το άπειρο.
Οι επιρροές από το ενσταντανέ της φωτογραφίας. Βλέπε Josef Koudelka στο ντοκιμαντέρ "Loss is to be expected", η Dian Αrbus στην γιορτή στον οίκο ευγηρίας (που αν και μέρος του fiction "Import Export" έχει γυριστεί με πραγματικούς τροφίμους και καταγράφεται σαν ένα φοβιστικό καρναβάλι).
Η επιρροή από την Ζωγραφική. H επιρροή του Francis Bacon έντονη στην ταινία "Αnimals Love" αλλά και στο "Friend of Bosoms". Η επιρροή του David Hackney στο "Dog Days". Ταυτόχρονα όμως και η επιρροή του κλασικισμού ενός jan Vav Eyck.
Η μετωπικότητα & ο περιορισμός. Τα πρόσωπα στέκονται στη μέση το κάδρου κοιτώντας τον κόσμο, την κάμερα. Είναι συνήθως κοιταγμένα ελαφρώς από ψηλά. Καταλαμβάνουν το 1/3 του κάτω μέρους του κάδρου. Τα 2/3 που υπολείπονται είναι ο χώρος.Έτσι πιέζονται προς τα κάτω, "γειώνονται, αναγκάζονται σε μια εξαρτημένη σχέση με τα γήινα παρά με τον "ουρανό""("Models", "Jesus, you Know"). Όταν τα πρόσωπα μέσα στο ίδιο κάδρο είναι δύο τοποθετούνται στις θέσεις πρώτου και δεύτερου πλάνου. Όταν δε μιλούν κοιτούν το φακό δημιουργώντας μεγάλους νεκρούς χρόνους. Οι άνθρωποι-αγάλματα του Seilt λένε κατά κανόνα όλη την αλήθεια που ο λόγος τους χειραγωγεί.
H ρόλος της αρχιτεκτονικής. Ο χώρος, εξωτερικός ή εσωτερικός είναι το απόλυτο τεκμήριο του συλλογικού πολιτισμού, αλλά και της κάθε ψυχής που τον κατοικεί. Είναι ο καθρέφτης κάθε πλάνης και όλων των στερεοτύπων που εκλαϊκεύονται σε "διακόσμηση". Το άπλυτο που βγαίνει στη φόρα. Σύγχρονα διαμερίσματα με τον μικροαστικό κήπο γκαζόν και την πισίνα θυμίζουν το Blue Velvet του D.Lynch αλλά και την ζοφερή εκδοχή του Κυρίου Ιλό του Τατί. Συμμετρικά διακοσμημένοι τοίχοι, ηλεκτρικές συσκευές σε παράταξη, και η ακαταστασία εξόριστη από παντού όπως εξόριστη και η αληθινή ζωή.
Μία ευνουχισμένη φύση. Γκαζόν που κουρεύονται, ανθρωποειδή κατοικίδια, ειδυλλιακά τοπία στους τοίχους, ανέραστα ανθρώπινα κορμιά. Η φύση είναι παντού ευνουχισμένη. Στο "Animals Love" πιο φανερά ίσως από κάθε άλλη ταινία. Οι άνθρωποι εκφυλίζουν τα ζώα σε παιδιά, ερωτικούς συντρόφους, φίλους. Τα εκπαιδεύουν, όπως θα ήθελαν να εκπαιδεύσουν όλους του ζωντανούς. Τους επιβάλλουν ένα ψυχωτικό "πασπάτεμα", που δεν θα τολμούσαν να εφαρμόσουν ούτε πάνω στο ίδιο τους το σώμα. Απαιτούν την υπακοή τους , όπως ιδανικά θα την απαιτούσαν απ όλο το σύμπαν γύρω τους.
Το στοιχείο του αταξικού. Δεν υπάρχει κανένα βλέμμα συμπάθειας σε σχέση με την τάξη στην οποία έχουν εκπέσει ή έχουν αναρριχηθεί οι ήρωες. Από το λούμπεν προλεταριάτο μέχρι την εύπορη μεσαία τάξη, ο Ulrich Seidl κοιτά όλους με τον ίδιο τρόπο. Κανείς δεν νικά το κενό. Το κενό του κάδρου πάνω του, το κενό του κόσμου. Αυτό που κοιτάει κυρίως ο Seidl είναι το κενό , είναι ο ποιητής του κενού. Άνθρωποι που ζουν μέσα στο σκουπιδοτενεκέ του κοινωνικού περιθωρίου, αδυνατούν να εκφέρουν μια εναλλακτική αλήθεια, είναι κατεστραμμένοι όσο και οι λαϊκοί μικροαστοί αλλά και τα ανδρείκελα της μεσαίας τάξης.
Θα τους δείτε όλους. Να εξανίστανται. Γιατί τους εγκατέλειψε ο σύντροφός τους, γιατί η εγκληματικότητα αυξάνει, γιατί δε βρίσκουν δουλειά, γιατί δεν σέβονται οι γείτονες τις ώρες κοινής ησυχίας, γιατί... Seidl δεν τους δίνει την απάντηση. Ανθολογεί μόνο την ατέλειωτη σειρά των ανθρώπινων μικρών και μεγάλων αποριών που κατακλύζουν αυτό τον αιώνα. Καμιά τους δε θα απαντηθεί. Γιατί όρος της γνώσης, άβολος αλλά ευτυχώς απόλυτος είναι πρώτα να ζεις και μετά να ξέρεις.
Χρήστος Καρακέπελης
Σκηνοθέτης
Σεπτέμβρης 2011